در حالي‌که ايران دومين دارنده منابع گازي دنياست و فاصله چنداني با کشور روسيه به عنوان اولين دارنده منابع گازي جهان به لحاظ حجم ذخاير گازي ندارد اما اين روزها به دليل افزايش مصرف گاز شاهد خاموشي‌هايي به دليل محدوديت ايجاد شده در تأمين سوخت نيروگاه‌هاي کشور هستيم.

حال سئوال اينجاست که چرا ايران با حجم قابل توجهي از ذخاير گازي با کمبود گاز و در نهايت تبعات ناشي از آن همچون خاموشي برق مواجه است؟

روسيه با 34 تريليون مترمکعب ذخاير گازي اولين دارنده منابع گازي دنياست که ساليانه 670 ميليارد متر مکعب گاز توليد مي‌کند از اين ميزان نيز ساليانه 450 ميليارد مترمکعب در داخل مصرف شده و 220 ميليارد مترمکعب باقيمانده را صادر مي‌کند.

ايران نيز با حدود 33 تريليون مترمکعب حجم ذخاير گازي که فاصله زيادي هم با روسيه ندارد دومين کشور دارنده منابع گازي دنياست؛ با اين حال، ميزان توليد ساليانه ما از ذخاير گازي 2/5 برابر کمتر از روسيه و رقمي معادل 270 ميليارد مترمکعب است که از اين ميزان نيز 250 ميليارد مترمکعب صرف مصارف داخلي و 20 ميليارد مترمکعب باقيمانده به کشورهاي همسايه صادر مي‌شود.

با بررسي و مقايسه آمار فوق در مي‌يابيم که کشور روسيه تقريباً معادل کل مصرف داخلي گاز ايران صادرات انجام داده و اولويت آن تعهد صادراتي است به طوري‌که در فصول سرد سال و همزمان با افزايش مصرف داخلي به هيچ وجه ميزان صادرات خود را تعديل نکرده و در عوض قطع گاز را در بخش مصارف داخلي اعمال کرده است.

ايران 337 ميدان گازي کشف شده دارد که از اين ميزان حدود 77 درصد توسعه نيافته‌اند و در حال حاضر تنها تمرکز وزارت نفت بر توسعه ميدان گازي پارس جنوبي است که حدود 40 درصد حجم منابع گازي ايران را شامل مي‌شود. اما آيا قرار است پارس جنوبي تا ابد گاز داشته باشد؟ 

*گرمایش خانگی با استفاده از گاز یا برق

ششمین گزارش از پرونده مذکور به بررسی یک سوال پیرامون منبع تامین گرمایش و پخت وپز واحدهای مسکونی می‌پردازد. در حال حاضر بیش از 80 درصد از خانوارهای کشور از گاز طبیعی به وسیله لوله‌کشی استفاده می‌کنند. این در حالی است که بسیاری از کشورهای جهان از این منبع انرژی در واحدهای مسکونی خود بی‌بهره‌ هستند و به وسیله سایر صنایع به تامین گرمایش و پخت و پز می‌پردازند.

برای مثال عمده‌ نیاز به گرمایش و  واحدهای مسکونی در اسکاتلند از طریق برق به دست آمده از صفحه‌های خورشیدی تامین می‌شود، همچنین در قطر به عنوان یکی از بزرگترین صادرکنندگان گاز در جهان، برق منبع اصلی تامین گرمایش و پخت و پز به حساب می‌آید. به طور کلی عمده کشورهای توسعه یافته و در حال توسعه دنیا از 2 منبع برق و گاز طبیعی برای رفع نیاز گرمایش و پخت و پز خود استفاده می‌کنند.

به منظور پاسخ به سوال ابتدای بحث پیرامون مقایسه 2 منبع گاز و برق برای تامین گرمایش ساختمان و همچنین انرژی لازم برای پخت و پز در گام اول باید به بحث بازدهی اشاره کنیم.

*بازدهی استفاده از گاز به عنوان منبع تامین گرمایش ساختمان چه قدر است؟

در شرایطی که گاز به عنوان منبع تامین انرژی واحدهای مسکونی انتخاب شود، در ابتدا باید از طریق خط لوله به واحدهای مسکونی رسیده و دسترسی خانوارها از این طریق مهیا شود. در همین راستا و به استناد گزارش‌های دریافتی از مدیریت دیسپچینگ شرکت ملی گاز ایران، میزان هدر رفت گاز در شبکه سراسری حدود ۲۳.۶ میلیارد مترمکعب در سال ۹۸ گزارش شده که معادل ۹ درصد مصرف گاز کشور است. این یعنی از 1000 متر مکعب گاز طبیعی، تنها 910 متر مکعب به واحد مسکونی رسیده و 90 متر مکعب در شبکه گاز تلف می‌شود.

پس از تحویل گاز به واحد مسکونی به تناسب وسیله تامین گرمایش خانوار، شاهد بازدهی متفاوتی هستیم. برای مثال اگر یک خانواده از بخاری معمولی با بازدهی متوسط 65 درصد استفاده کند، 35 درصد از گاز طبیعی به دلیل استفاده از این وسیله گرمایشی تلف می‌شود. به عبارت دیگر از 1000 متر مکعب ابتدای مسیر و قبل از انتقال، تنها از انرژی 590 مترمکعب استفاده شده و 410 متر مکعب باقی مانده هیچ تاثیر در گرمایش واحد مسکونی ندارد.

در شرایطی که سیستم گرمایش خانه مبتنی بر استفاده از پکیج طراحی شده باشد، به دلیل بازدهی انرژی 80 درصدی این وسیله شاهد، اتلاف کمتر انرژی هستیم. به عبارت دیگر از 100 متر مکعب گاز طبیعی ابتدای مسیر تنها 280 متر مکعب گاز تلف شده و 720 متر مکعب مورد استفاده قرار می‌گیرد.

از سوی دیگر بر اساس برچسب انرژی اجاق گاز، بازدهی انرژی این کالا 55 درصد عنوان شده و از 1000 متر مکعب گاز طبیعی در ابتدای مسیر تنها 500 متر مکعب مورد استفاده قرار گرفته و 500 متر مکعب دیگر تلف می‌شود.

*بازدهی استفاده از برق به عنوان منبع تامین گرمایش ساختمان چه قدر است؟

با دانستن آمار اتلاف واحدهای مسکونی که از گاز طبیعی برای گرمایش مسکن و پخت پز استفاده می‌کنند، به سراغ دومین منبع پرطرفدار تامین انرژی واحدهای مسکونی یعنی برق می‌رویم.

 در گام اول، گاز رسیده به نیروگاه‌های حرارتی باید به برق تبدیل شود. در همین رابطه به دلیل محدودیت‌های ترمودینامیکی، شاهد راندمان پایین نیروگاه هستیم. به طور میانگین راندمان نیروگاه‌های حرارتی در کشور معادل 38 درصد برآورد می‌شود، این یعنی از هر 1000 مترمکعب گاز رسیده به نیروگاه شاهد اتلاف 620 مترمکعبی از این گاز هستیم.

از سوی دیگر در شبکه توزیع و زمانی که قرار است برق از نیروگاه به دست مصرف کننده نهایی برسد، 15 درصد از این انرژی اتلاف شده و به طور معادل تنها انرژی 320 مترمکعب از گاز طبیعی به واحدهای مسکونی می‌رسد.

نکته قابل توجه در استفاده از وسایل گرمایشی برقی، بازدهی بالای این وسایل است که تا 95 درصد هم می‌رسد. این یعنی از انرژی معادل 320 متر مکعب گاز طبیعی، بیش از 300 متر مکعب مورد استفاده قرار گرفته و تنها 20 متر مکعب اتلاف می‌شود.

لازم به تاکید است، انرژی اتلاف شده واحد مسکونی در هر دوی این منابع در نظر گرفته نشده، چرا که این حالت برای هر دو منبع انرژی برق و گاز مشابه و قابل صرف نظر است، هرچند به دلیل رعایت نکردن استاندارد انرژی ساختمان بخش قابل توجهی از انرژی در این مرحله تلف می‌شود.

*ایمنی استفاده از گاز طبیعی بسیار کمتر از برق است

به طور کلی مقایسه بین دو منبع انرژی از دیدگاه بازدهی و استفاده بهینه بیانگر آن است که بازدهی استفاده از گاز طبیعی برای تامین انرژی 2 برابر استفاده از برق برای تامین انرژی است.

به گزارش فارس، عامل بازدهی تنها مورد برای پاسخ به این سوال و تصمیم‌گیری برای منبع انرژی به حساب نمی‌آید. در همین راستا سیما غفاری، کارشناس انرژی در بیان عامل دوم تصمیم گیری برای انتخاب بین برق و گاز گفت: مسائل ایمنی عامل اساسی در تصمیم گیری بین نفت و گاز است، چرا که لوله کشی گاز طبیعی به تک تک واحدهای مسکونی خود یک تهدید بالقوه ایمنی به حساب آمده و در شرایط بحرانی می‌تواند فاجعه آفرین باشد.

این کارشناس انرژی با اشاره به اینکه تامین گرمایش و پخت و پز با استفاده از برق ایمن‌تر است، گفت: «اگر تنها عامل تصمیم گیری بحث ایمنی بود، قطعا تامین انرژی گرمایش با استفاده از برق به گاز ارجحیت داشت.»

*بهینه‌سازی تجهیزات گرمایشی خانگی، آسان تر از ارتقای بازدهی نیروگاه

علاوه بر فاکتور ایمنی، یکی از اساسی‌ترین پارامترهای تصمیم گیری در انتخاب بین برق و گاز برای تامین انرژی، مسئله توان ارتقای بازدهی است. در همین ارتباط، محمد پورحمید، کارشناس بهینه‌سازی انرژی با اشاره به اینکه ارتقای بازدهی عامل اساسی در تصمیم‌گیری است، گفت: «به طور کلی ارتقای بازدهی نیروگاه‌ها بسیار دشوار تر از ارتقای بازدهی وسایل گرمایشی نظیر پکیج و بخاری است.»

پورحمید، در بیان دلایل دشواری ارتقای بازدهی نیروگاه‌ها گفت:«ارتقای بازدهی نیروگاه نیازمند تکنولوژی بسیار بالا است در حالی که با فعالیت‌های ساده می‌توان بازدهی وسایل گرمایشی خانگی را ارتقا داد. بنابراین با در نظر گرفتن مسئله بهینه‌سازی، استفاده از گاز طبیعی بهتر از برق است.»

پاسخ به این سوال که برق گزینه بهتری برای تامین انرژی واحدهای مسکونی به حساب می‌آید یا گاز طبیعی انتخاب بهتری است، با توجه به دیدگاه‌ها و عوامل بررسی متفاوت، متغیر بوده و با اولویت‌بندی میان هر پارامتر و بررسی جامع می‌توان به پاسخ مناسب رسید. در شرایط فعلی، مسئله مهم فراتر از انتخاب بین این دو منبع است، زیرا گازرسانی به بیش از 80 درصد واحدهای مسکونی انجام شده و تصمیم‌سازان انتخاب خود بین گاز و برق را انجام داده‌اند.

بنابراین توجه به مسائلی نظیر ارتقای بازدهی وسایل گرمایشی خانگی و ارتقای ایمنی گازرسانی می‌تواند از اهمیت قابل توجهی برخوردار باشد.

اگر چه مقامات وزارت نیرو می‌گویند اگر مردم تنها ۱۰ درصد در مصرف برق و گاز صرفه جویی داشته باشند دیگر شاهد خاموشی نخواهیم بود اما کارشناسان این بخش معتقدند هر چند مصرف انرژی به ویژه گاز و برق در کشور از استاندارد جهانی خیلی فراتر است اما اعمال سیاست‌های اشتباه و عدم استقبال از سرمایه‌گذاران در این بخش موضوعی جدی است که نمی توان آن را نادیده گرفت.   

شاید در سال‌های اخیر استفاده از مفهوم هاب انرژی به‌عنوان یک راه مناسب برای استفاده از سیستم‌های انرژی چندحاملی رواج پیدا کرده است اما هنوز سازوکاری برای تحقق این بحث مهم و استراتژی فراهم نشده  درحالی در برخی از مناطق دنیا مورد استقبال قرار گرفته که با توجه به پتانسیل‌های ایران در صنعت برق همواره این سوال مطرح است که آیا ایران می‌تواند به هاب انرژی منطقه تبدیل شود؟

به منظور توسعه صادرات برق و تبدیل شدن به هاب انرژی منطقه،  در درجه اول بستر‌های قانونی در این زمینه مطرح می‌شود که شامل بستر‌های قانونی لازم درخصوص توسعه صادرات برق توسط بخش‌خصوصی در برنامه‌های پنج‌ساله توسعه، تعیین نرخ گاز طبیعی به نیروگاه‌های صادرکننده برق معادل نرخ سوخت واحد‌های پتروشیمی و… است که فعالان این عرصه با عدم ایجاد چنین فضایی همچنان گلایه مند هستند و انتقادات به این بخش افزایش یافته است.

علل خاموشی غالبا در فصول مختلف متفاوت است. در فصل زمستان اغلب قطعی‌ها به علت مصرف بیش از اندازه گاز بوده که در پی آن نیروگاه‌ها با مشکل تامین سوخت و کمبود تولید برق مواجه شده و از مدار تولید برق خارج می‌شوند و در نهایت خاموشی برای مدتی اتفاق می‌افتد.

اما این موضوع با توجه به کاهش مصرف برق خانگی خیلی نمی تواند ادامه دار باشد اما امسال قطعی برق به فصل کم مصرف زمستان نیز سرایت کرده است که تمام این مشکلات به سیاست های اشتباه تولید انرژی برق بر می گردد .

از این رو بیش از ۷۰درصد گاز تولیدی در کشور صرف مصارف خانگی و تجاری می‌شود که با افزایش مصرف، بخشی از گازی که باید به نیروگاه‌ها برای تامین برق برسد، کاهش یافته است
جلوگیری از افزایش مصرف برق بدون راهکار

حمید رضا صالحی  رئیس  کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی ، صنایع و معادن تهران درخصوص ادامه قطعی برق و ارائه جدول خاموشی از سوی وزارت نیرو به اقتصاد 24 گفت: آمار موثق نشان می دهد که مصرف برق  در زمستان زیاد نیست و کمترین میزان مصرف برق در این فصل است .

دبیرکل فدراسیون صادرات انرژی و صنایع وابسته باطرح این سوال که چرا امسال در تأمین برق مورد نیاز  مشکل پیش آمده است گفت :عمده مشکل برای تأمین سوخت پالایشگاه ‌ها است ، گازی که در منازل و صنایع نیز مورد استفاده قرار می‌گیرد.

استفاده  بیش از حد گاز در مصارف عمومی، صنایع و تجاری و نیروگاه عامل جدی قطعی برق است. صالحی با بیان این موضوع ادامه داد: مصرف گاز منازل حدود 650 میلیون متر مکعب رسیده یعنی میزان گاز مصرفی تنها  در منازل ایران به  نصف مصرف اروپا رسیده است.

صالحی با اشاره به قطعی برق در سال جاری گفت: در سال‌های گذشته برای جبران کسری گاز از مازوت در صنایع استفاده می‌شد اما امسال به دلیل آلودگی شدید هوا و آلایندگی امکان استفاده از مازوت گرفته شده است .

وی یادآور شد: پُر واضح است سیاست‌های اشتباه گذشته، امروز این نتیجه را به بار نشانده است چرا که اگر زیر ساخت‌های اقتصاد و توازن در مصرف حاملان انرژی، اصلاح و ایجاد نشود در آینده این موضوع خود را بدتر و شدیتر نشان خواهد داد .

به گفته دبیرکل فدراسیون صادرات انرژی و صنایع وابسته، این قطعی برق در فصول کم مصرف سیگنال‌هایی است که از وخامت شرایط خبر می‌دهد و باید هر چه سریعتر در خصوص اصلاح برنامه‌ها و مصرف انرژی اقداماتی انجام بگیرد .

رئیس  کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی، صنایع و معادن تهران با تأکید بر این که در بحث تراز انرژی و الگوی مصرف انرژی در کشور باید تجدید نظر صورت بگیرد گفت : در ادامه این طرح باید نقاط ضعف در عدم اجرای بهینه سازی مصرف انرژی شناسایی و از همان مسیر حرکت صحیح آغاز شود.

وی تصریح داشت: علاوه به عدم بهره‌وری مناسب از حاملان انرژی و بهینه سازی مصرف سوخت باید به نبود سرمایه گذاری کافی در این صنعت نیز اشاره داشت که می تواند خلاء‌های زیادی را در تامین انرژی مورد نیاز منازل، صنایع و غیره را در پی داشته باشد.
خبری از سرمایه گذاری در بخش تولید برق  نیست

صالحی ادامه داد: دردولت نهم و دهم هیچ سرمایه گذاری در بخش تولید انرژی برق انجام نگرفته است. یعنی آخرین سرمایه گذاری در بخش انرژی برق به دولت هفتم و هشتم بر می گردد که این فاصله سرمایه گذاری خسارت سنگینی را به بخش تولید انرژی در کشور وارد می سازد .رئیس  کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی، صنایع و معادن تهران یادآور شد : متأسفانه سرمایه گذاری در حوزه برق در دولت نهم و دهم ممنوع شد و با توجه به سرمایه گذاری‌های گذشته همچنان مسکوت باقی مانده است و امروز این چالش به وضوح نشان داده می‌شود.

موضوع بعدی که در قطعی برق می‌تواند سهیم باشد کاهش میزان بارش‌ها و به دنبال آن تولید برق است که متأسفانه به دلیل غفلت در استفاده از آب‌های جاری جهت تولید برق این مشکل خود را در این فصل نشان داده است و مهمتر این است که قطعاً به موجب چنین مشکلاتی تابستان سال آینده می تواند سال سختی برای تولید برق باشد. تولید برق آبی در محدودیت قرار گرفته و این به سیاست‌های  غلط زیست محیطی بر می گردد چرا که نتوانستند آب لازم برای تولید انرژی را ذخیره‌سازی کنند. باید هرچه سریعتر تغییری در این سیاست‌ها جهت اعمال برنامه‌های بلندمدت و کوتاه مدت جهت توسعه برنامه‌های اقتصادی در زمینه تولید برق رخ بدهد.